At Ters Durabilir mi?

Siyah taşlarla oynayan oyuncu, d1V+ hamlesini tamamladığını ancak vezir taşını masasında bulamadığını, taşın elinde olmamasından dolayı kaleyi ters çevirerek rakibine bunun vezir olduğunu işaret ettiğini söyler.

Hakem, siyah taşlarla oynayan oyuncuya geçersiz hamle yapığı için gerekli cezayı uygular. Oyuna … d1K+ hamlesiyle devam edilir.

Oyuncu, terfi taşı olarak kaleyi seçerek hamle yapacak olsaydı kaleyi neden ters koyarak oynasın? Doğru biçimde koyar ve kale gibi oynar. Ters duran kale figürü, belli ki oyuncunun elinde olmayan başka bir taşı simgelemek için kullanılmaktadır.  Ayrıca kale figüründen başka bir taşı, ergonomisi nedeniyle, ters olarak kullanma olanağı da yoktur. At ters durabilir mi?

Hakemin uygulaması için web adresimizi ziyaret ediniz.

http://www.fenerweb.com

 

 

 

Oyun Başladı mı?

Bu sırada siyah renkli taşlarla oynayan oyuncunun cep telefonu çalıyor. Oyuncu telefonu kapatmanın telaşını yaşıyor ama oldu bir kez. Hakem masaya geliyor, oyuncu utancından başını kaldıramıyor. Ama o ne? Hakem “ kapatın telefonunuzu. Henüz oyun başlamadı” diyor. Sonrasında beyaz renkli taşlarla oynayan oyuncu da masaya geliyor ve oyun sürüyor.

Sonrası için web adresimizi ziyaret ediniz.

http://www.fenerweb.com

 

 

Oyun Bitti

“… oyunu mat yaparak kazanmış olmanın sevinciyle, salondan rahat rahat ayrılırken cebinde bulunan telefonu çalıyor. Telefonun sesini kapatmanın telaşıyla koşarcasına salondan çıkarken başhakem yardımcısı tarafından durduruluyor…”

TAŞINDIK

Daha çok haber, daha çok resim, daha çok yorum ve daha çok belgeye ulaşabilmeniz için yayındayız.

http://www.fenerweb.com

5.1.a ve Geçersiz Hamle

Başhakem: -“… geçersiz hamleyle ulaşılan konum da geçersizdir. Geçersiz konumla kazanç veremeyeceğim…”

90 dakika ve ilk hamleden itibaren 30 saniye eklemeli tempoyla oynanan bir oyunda, beyaz taşlarla oynayan oyuncu rok yaparken kalesini e1 karesine getirerek rok hamlesini tamamlıyor. Oyun bu hamleden devam ediyor… Sonrasında, 35-f5 Fxf5 36-Axf5 Kxf5 37-Ke8 Kf8 38– Kxf8++ hamleleriyle oyun bitiyor. Siyah taşlarla oynayan oyuncu masadan kalkmadan, notasyon kağıdına sonuç yazmadan ve imzalamadan önce nasıl mat olduğunu görmeye çalışıyor.

Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun rok yaparken kalesini yanlış kareye bıraktığını, dolayısıyla geçersiz hamle yapıldığını, düzeltilmeden devam edilerek geçersiz konuma ulaşıldığını görerek rok hamlesiyle oyuna devam edilmesi gerektiğini hakeme bildirerek itiraz ediyor. Hakem inceleme masasında oyuncularla birlikte oyunu inceliyor. Rok yapılırken kalenin e1 karesine geldiğini saptayarak geçersiz hamle uygulamasıyla bu hamleden devam edileceği kararını veriyor. Bu kez beyaz taşlarla oynayan oyuncu oyunu kazandığını, neden rok hamlesiyle devam edileceğini sorarak hakemin bu kararına itiraz ediyor. Hakem “… geçersiz hamleyle ulaşılan konum da geçersizdir. Geçersiz konumla kazanç veremeyeceğim…” diyerek oyunu bu hamleden devam ettiriyor.

Ne yazık ki, bu örnek olay senaryosunda da hakem yine yanlış bir karar verdi. Hakemin dediği gibi geçersiz konum/hamle mi yoksa madde 5.1.a hükümleri mi uygulanacak. Bu yazıda bir kez daha bunu göreceğiz.

Hakemin uygulaması

• Hakemin, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun rok hamlesinde kaleyi e1’e bıraktığını, dolayısıyla yapılan incelemeyle geçersiz hamlenin oluştuğunun saptadığını örnek olayın gelişiminden anlıyoruz.
• Hakem, örnek olaydaki uygulamasında, madde 3.10.b-c (geçersiz hamle ve geçersiz konum tanımları) hükmüne göre yorum yaparak oyunu bu hamleden devam ettirme yönünde hatalı karar vermiştir.
• Hakemin, karar verme sürecinde kurallar manzumesinin tamamını dikkate almadığını görüyoruz. Salt madde 3.10.b-c hükmüne göre hareket etmek hakemi yanlış karar vermeye itmiştir.

Uyarı!

Hakem “… geçersiz hamleyle ulaşılan konum da geçersizdir. Geçersiz konumla kazanç veremeyeceğim…” demekle temelde doğru şeyler söylemeye çalışmıştır. 3.10.b’ye göre geçerli olmayan bir hamleyle kazanç oluşturacak bir sonuca varılamayacağı görünüyor. Bu yaklaşımla (3.10.c’ye göre) tahtada geçersiz bir konum varken (ki bu konuma geçersiz bir hamleyle ulaşıldığı savı vardır) kazanç fikrine ulaşmanın olanaklı olmayacağı çıkarımında bulunmak da doğru değildir. Bu örnek olay senaryosunda geçersiz hamleden ayrı olarak ‘geçersiz konum olgusuna’ dikkat çekilmek istenmiştir. IA UÇARKUŞ’un seri yazılarında bu olguya ayrıca derinlemesine değinilmişti.

Doğru uygulama

Madde 3.10 genel hükümleri içerir. Uygulamaları düzenleyen diğer maddelere bakıldığında örnek olay senaryosuna doğru yanıtı verecek başka maddelerin varlığını da görürüz.

• Madde 3.10 geçersiz hamle veya geçersiz konumla ilgili durumları düzenler. Geçersiz bir hamleyle kazanç savı ileri sürülmez, kazanç verilmez.
• Aynı biçimde, diyagrama göre, ulaşılan bir geçersiz konumla da kazanç savında bulunmak, böyle bir konuma ulaşılmışken kazanç verilemeyeceği çıkarımının doğru olmayacağına uyarda yer verilmişti.
• Örnek olayda, rok hamlesi yapılırken, kalenin e1 oynaması ve oyuna böyle devam edilmesiyle ortaya çıkan konum geçersiz bir konum değildir. Düzeltilmeden devam edilmiş bir geçersiz hamle sonucu ortaya çıkan son konumdur.
• Geçersiz konum, madde 3.10.c’ye göre, yapılacak bütün geçerli hamlelerle ulaşılamayacak konum olarak tanımlanır. (Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle geçersiz bir konuma ulaşılamayacağı, geçerli hamleler dizisiyle ancak geçerli bir konuma ulaşılabileceği IA Uçarkuş’un ‘Geçersiz Konumu Ararken‘ başlıklı yazısında gösterilmişti.) Örnek olay diyagramında ortaya çıkan konuma rok hamlesinden sonraki geçerli hamlelerle ulaşılabilmiştir.
• Böyle olmakla birlikte, hakem, kararını salt madde 3.10 hükmünden hareketle oluşturmayacaktır.
• Madde 3.10 genel hüküm niteliği taşırken 5. maddenin (bu madde de genel hükümler içeren maddelerden biridir) uygulama sonuçları özelliklidir. Özel düzenlemeler her zaman genel düzenlemelerden önce uygulanır.
• 5. madde, ‘Oyunun Sonuçlanması’ başlığıyla, oyunun hangi koşullarda sona ereceğini düzenler.
• 38. hamlede beyaz taşlarla oynayan oyuncunun hamlesini tamamlamasının ardından şah+mat konumu oluşmuştur.
• 5.1.a maddesinin hüküm yapısı “… mat konumunu yaratan hamlenin geçerli bir hamle olması durumunda oyun derhal sona erecektir…”  yönündedir.
• Oyunun ‘derhal sona ereceği’ yönündeki anlatımdan, geçerli bir son hamleyle, mat konumunu yaratan hamleden önce oluşmuş hiçbir durumun oyunun sonucunun ilanı için dikkate alınmayacağını anlamalıyız. Hatta pek çok durumda bile, geçerli bir hamleyle mat konumunu yaratan hamleden sonra dahi, oyunun sonucu üzerinde farklı bir yargıya varılamaz.
• Madde 5.1.a hükmü öne alındığında, örnek olay diyagramına göre, 38– Kxf8 hamlesi geçerli ve aynı zamanda oyunu bitiren bir hamledir (şah+mat). Böylece hakemin oyunu siyah taşlarla oynayan oyuncu için kayıp ilan etmesi gereklidir.
• Madde 3.10 hükmünden ayrı olarak madde 5.1.a ya göre ‘farklı uygulama’ gereği oyun 38– Kxf8 hamlesiyle şah+mat olarak ‘derhal’ bitmişti.

IA&IO Tahsin AKTAR

 

Geçersiz Konumu Ararken

Geçen yazıda FENER’e konuk olan IA Erdem UÇARKUŞ ikinci yazısıyla seslenmeye devam ediyor.

IA&IO Tahsin AKTAR

İlk yazımızda EK-A.4.d maddesinde yer alan ‘geçersiz konum’ ibare ve nitelemesinin gereksiz olduğuna, mevcut haliyle bir çelişkiye yol açtığına ve ilgili kural maddesinin yazımının düzeltilmesi gerektiğine değinmiştik.  Bu yazımızda biraz daha ‘derin’ düşünmeye çalışacağız.

Kişisel inancım odur ki, kurallara ilişkin birçok yanılgının, yanlış anlamanın merkezinde kural maddelerinin oluşturduğu mantıksal yapının doğru kavranamamış olması(ya da eksik anlaşılmış olması) yatar. Bu geçersiz hamle için fazlasıyla böyledir. Madem öyle dedik o halde, ışıkları ‘geçersiz hamle’ye yönlendirelim ve bazı özelliklerinin belirginleşmesini sağlayalım:

1. Geçersiz hamle, tanımsaldır: Geçerli hamlenin karşıtı, olumsuzu, ‘değili’dir. Geçerli olmayan her hamle, geçersizdir. (Venn şemasında geçerli hamleler kümesi bir daire ile gösterilirse dışında kalan tüm alan geçersiz hamleler kümesine aittir)
2. Geçersiz hamle, eşbiçimlidir (isomorphic): Bütün geçersiz hamleler aynı kökeni paylaşırlar, hiçbiri diğerinden farklı değildir. (Örneğin, atı düz hareket ettirmekle, şah açmazındaki taşı oynamak arasında bir fark yoktur, her ikisi de geçersiz hamledir, tamamlandığı hallerde aynı yaptırım ve eylemler bütünü uygulanır.)

Yukarıda yazdıklarım kimilerine ‘malumu ilan’ gelebilir; ne yazık ki gerçek öyle değildir, geçersiz hamlenin bu özelliklerini ihlal eden kimi “buluş”lara azımsanmayacak ölçüde maruz kalmışımdır, bazıları “eğitim maksadı” taşıyan patent alamamış bu buluşlar zamanla çöp tenekesini(ya da arşivi) boylasalar da, göstergesi oldukları sorun önemini korumaktadır, diyerek devam edelim.

Bu aşamada okuyucuyu biraz zahmete sokacağım, ondan beyazların 40. hamleyi yapmak üzere olduğu, FIDE rating sistemine uygun olarak satranç oynanan üç ayrı masayı kafasında canlandırmasını isteyeceğim. 50. hamle kontrol noktamız olacaktır.

1. Masada Beyaz, kalesini bir taşın üzerinden atlatarak ‘geçersiz hamle’ yapar, oyun devam eder.
2. Masada Beyaz, piyonunu terfi karesine sürer, ancak başka yeni bir taşı ile değiştirmez, oyun devam eder.
3. Masada Beyaz, şah açmazındaki taşını oynar, oyun devam eder (beyaz şah tehdit altında), 45. hamlede siyah benzer şekilde kendi şahını tehdit altına sokan bir hamle yapar, oyun yine devam eder (her iki şah da tehdit altında).

Yukarıda belirtilenler dışında her iki tarafın da başkaca geçersiz hamle yapmadığını, yaptıkları diğer hamlelerin, şeklen geçerli, olduklarını varsayalım. (Burada ‘şeklen geçerli’den kastettiğimi açıklamak durumundayım: Bu hamleler kurallara uygun olarak yapılmış geçerli hamlelerdir ancak geçersiz bir hamlenin ardından yapıldıkları ortaya çıktığı anda “yok hükmünde” sayılacaklardır, bu geçici tabir bunu anlatmaya yöneliktir.)

50. hamlede oyuncuların başvurusu ya da hakemin durumun farkına varması üzerine, kurallarda ayrıntılı olarak yazılı süreç başlatılır; evet, oyunlar inceleme altına alınır, üç masada da Beyazın 40. hamlesi öncesine dönülür…vb… Biz iyi bilinen bu süreçler üzerinde durmayacağız, bizim arayacağımız başka bir şey olacak, ama önce Madde 3.10.c’yi tekrar hatırlayalım:

“Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum, geçersizdir.”

Şimdi birinci masaya bakalım: Yukarıdaki madde buraya uygulanabilir mi? 50. hamleden bakıldığında ‘geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan’ geçersiz bir konum ortaya çıkmış mıdır? Tahtaya bakıp dikkatle düşündükten sonra diyoruz ki: Hayır; bu sadece, 40. hamlede yapılmış ve üzerinden on hamle geçmiş bir ‘geçersiz hamledir, hepsi bu kadar… Eh, kimse de aksini iddia etmemişti(biz de bu örneği, tüm “standart” geçersiz hamleleri temsil etmesi için vermiştik) zaten…

Ancak iş ikinci ve üçüncü masaya gelince “geçersiz konum”un, karşımıza çıkması gerekiyor, en azından EK-A4.d öyle söylüyor:

“Hakem, her iki şahın da tehdit altında olduğunu ya da başlangıç pozisyonundan en uzak yatayda bir piyon olduğunu görürse, sonraki hamle tamamlanıncaya kadar bekleyecektir. Ardından, geçersiz konum hala tahta üzerinde ise, oyunu berabere ilan edecektir.”

Bu noktada birisi çıkıp şöyle diyebilir: “Bu madde ‘hızlı satranç’a ait, sizin verdiğiniz örneklerde ise oyunlar ana kurallara göre oynanmakta.” Buna verilecek cevap şudur: Aradaki fark yalnızca uygulama yönündendir(oyunun berabere ilan edilmesi). Yoksa hiç kimse burada kastedilenin Madde 3.10.c’de tanımlanmış olan ‘geçersiz konum’ olmadığını ileri süremez(aksi takdirde var olmayan bir tanıma referans verilmiş olurdu).

Böylece terfi yatayında “mağdur” bir piyonun bulunduğu ikinci masaya ilerliyoruz. Gördüğümüz şeyin, on hamle önce yapılmış bir ‘geçersiz hamle’ mi, yoksa ‘geçersiz bir konum’ mu, olduğunu çözmeye çalışıyoruz. Masanın etrafında dolaşarak değişik açılardan inceliyoruz, bize burada geçersiz bir konuma rastlayacağımız vadedilmişti; ancak ne kadar dikkatle bakarsak bakalım, on hamle önce yapılmış geçersiz bir hamleden, farklı, daha başka bir şey, göremiyoruz. Son çare, ‘Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum’ nitelemesinden medet umuyoruz; ancak hemen fark ediyoruz ki, Beyaz’ın kırkıncı hamlesi haricinde her iki tarafın da yapmış olduğu hamlelerin kurallara aykırı olduğu ileri sürülemez, bu hamleler dizisiyle oluşmuş konum da karşımızda duruyor, ne bunun geçersiz bir konum olduğunu söyleyebiliyor, ne de üzerinden on hamle geçmiş geçersiz bir hamleden başka bir şey olduğunu gösterebiliyoruz. Yapabileceğimiz başka bir şey  kalmadı.

“Geçersiz hamledir o… Geçersiz hamle…” Metin Akpınar’ın ünlü repliğini hatırlayarak üçüncü masaya doğru yürüyoruz.

Üçüncü masadaki tablonun özeti şöyle idi: Beyaz 40. hamlede şahını tehdit altında bırakarak, geçersiz bir hamle yapmıştı, Siyah ise 45. hamleye kadar geçerli hamleler yapmayı sürdürmüş, ancak 45. hamlede o da kendi şahını tehdit altında bırakan bir hamle yapmıştır, biz önceki iki masada olduğu gibi 50. hamleler oynandıktan sonra tahtaya bakıyoruz. Ve bakar bakmaz içimizde bir umut yeşeriyor. Sonunda ‘geçersiz konum’u köşeye kıstırdık galiba.

Şöyle düşünüyoruz: Siyah’ın 45. hamlesinden sonra her iki tarafın da yapmış olduğu hamleler şahlarını tehdit altında olmaktan çıkarmıyor, dolayısıyla bundan sonra gelenlerin her biri geçersiz hamledir, böylece herhangi bir geçerli hamleler dizisiyle(elimizde karşılıklı geçersiz hamlelerden oluşan bir dizi var çünkü) ulaşılamayan bir konum elde ettik ve buna ‘geçersiz konum’ deniyor.

Tam rahatlamış, ‘geçersiz konum’un muhafaza edileceği kafesin boyutlarını düşünürken, birden; Şeytan kulağımıza fısıldıyor: “Bunun her iki tarafın birden herhangi bir geçersiz hamle yapmış olduğu başka bir konumdan farkı nedir?”

Hışımla dönüp, “Çünkü her iki şahın tehdit altında kalmasından sonra yapılacak her hamle kaçınılmaz biçimde geçersiz olacaktır, oysa alelade karşılıklı iki geçersiz hamle için bunu söyleyemeyiz” diye cevap veriyoruz. Ne var ki Şeytan’ın ayrıntılarda gizlendiğini öğrenmiş olduğumuzdan içimize bir kurt düşüyor ve yeniden düşünmeye koyuluyoruz:

Acaba Beyaz’ın yapmış olduğu 42. ve ya 46. hamleler mesela,  gerçekten birer geçersiz hamle midir?

Ya da şöyle soralım: Şayet Beyaz 44. hamlede şahını tehdit altında olmaktan çıkaran bir hamle yapmış olsaydı, bu 40. hamlede geçersiz bir hamle yapmış olduğu gerçeğini değiştirir miydi?

Hayır, değiştirmezdi. Beyaz ya da Siyah’ın yapmış olduğu hamleler ne türden olurlarsa olsunlar, hiçbir şey değişmezdi.

Çünkü işin aslı Beyaz’ın 40. hamlesinden sonra yapılan tüm hamleler tahta üzerinde mevcut olsalar bile, kurallar anlamında-daha önce yukarıda belirttiğimiz gibi- “yok hükmünde”dirler. (Bunun  mat, pat, ölü konum vb. istisnaları vardır, bunlar ilgili başka kural maddeleri ile düzenlenmiştir.)

Sonuç olarak, Madde 3.10.c’nin(yani geçersiz konum tanımının), Madde Ek-A4.d’nin sözünü ettiği hallerde (son yataydaki terfi etmemiş piyon ve tehdit altındaki iki şah) ortaya çıkmadığını göstermiş ve bu yöndeki savı çürütmüş bulunuyoruz.

İncelenen her üç masada da, bir ya da birden fazla geçersiz hamleden başka, farklı, öte birşey oluşmamış, ortaya çıkmamıştır. Gerçek bundan ibarettir.

Peki, bitti mi?…

Affınıza sığınarak Madde 3.10.c’yi tümden imha etmeden içimin rahat etmeyeceğini itiraf etmek istiyorum. Bu maksatla kendisini son kez huzurunuza davet ediyorum:

“Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum, geçersizdir.”

Şimdi soruyorum:

Geçerli herhangi bir hamleler dizisi ile geçersiz bir konuma nasıl ulaşılabilir?…

Cevap basittir: Ulaşılamaz.

Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle olsa olsa geçerli bir konuma ulaşılabilir. (Deprem olması, muzip birinin taşların sayısını ve konumunu değiştirmesi türünden fantezileri bir kenara itiyorum, bunlar başka maddelerin kapsamına girerler.)

Şimdi Madde 3.10.c’ye ilişkin nihai yargımızı açıklayabiliriz:

İçerik olarak yararsız… Mantıksal olarak tutarsız…

Saygılarımla,

IA Erdem Uçarkuş

 

 

Çelişki

IA Erdem UÇARKUŞ ile konuk yazar olarak birlikteyiz. Bir kural maddesi üzerine analizini sunacağım. IA Uçarkuş, FIDE Kurallarında yer alan ‘Geçersiz Hamle’ ve ‘Geçersiz Konum’ üzerine yaptığı analizinde bir çelişkiyi ele alıyor. Okuyucuda doğru algı oluşturması amacıyla yazıyı iki bölüm halinde sunacağız.

IA&IO Tahsin AKTAR

Geçersiz Hamle ve Geçersiz Konum  

Bilindiği üzere, 2014 Temmuz ayında yürürlüğe giren FIDE Satranç Kuralları’nın Giriş bölümünde şu ifade yer alır:

“The Laws of Chess have two parts: 1. Basic Rules of Play and 2. Competition Rules.”

“Satranç Kuralları iki bölümden oluşmuştur: 1. Temel Oyun Kuralları ve 2. Yarışma Kuralları.”

Yine bilindiği üzere FIDE Satranç Kurallarının her yeni yazımında Temel Oyun Kuralları’nın da (yani ilk beş maddenin de) elden geçirildiğini, küçük de olsa kimi değişiklere gidildiğini sıklıkla görürüz. Özü itibariyle satrancın temel kuralları neredeyse iki yüzyıldır değişmemişken, yani, filler hala çapraz, kaleler düz, atlar çapraz ve düz olmayan en yakın karelere giderken niye buna ihtiyaç duyulur, niçin hala bu değişiklikler yapılır?

Bunun yanıtı iki başlıkta ele alınabilir:

1. Kuralları daha açık ve net biçimde ifade etmek, olası “eksikleri” ve “boşlukları” gidermek.
2. Kuralları aksiyomatik olarak formüle ederek, alt kuralların türetilebileceği mantıksal bir zemin oluşturma çabasında bulunmak.

Hal böyleyken, 2014 ‘Temel Oyun Kuralları’nda tümüyle yeni bir maddeyle karşılaşmak, en hafif söyleyişle, ilginçtir, heyecan vericidir ve –göstermeyi umduğum gibi- sürprizlerle doludur.

Bu madde 3.10.c’dir:

“A position is illegal when it cannot have been reached by any series of legal moves.”

“Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum, geçersizdir.”

İşte bu yazının konusu yukarıdaki ‘geçersiz konum’ tanımına yakından bakmak, onun ‘geçersiz hamle’ ile olan ilişkilerini irdeleyerek yapılan tanımın sınırlarını ve yeterliliğini sorgulamak olacaktır.

Öncelikle ilgili tanımlara bir göz atalım.                                                                                        Madde 3.10’da sırasıyla ‘geçerli hamle’, ‘geçersiz hamle’ ve ‘geçersiz konum’un tanımlarının yapıldığını görüyoruz.

• A move is legal when all the relevant requirements of Articles 3.1 – 3.9 have been fulfilled.
• 3.1’den 3.9’a kadar sıralanan maddelerin ilgili tüm koşullarını karşılayan bir hamle, ‘geçerli’dir.
• A move is illegal when it fails to meet the relevant requirements of Articles 3.1 –3.9
• 3.1’den 3.9’a kadar sıralanan maddelerin ilgili koşullarını karşılayamayan bir hamle, ‘geçersiz’dir.
• A position is illegal when it cannot have been reached by any series of legal moves.
• Geçerli (legal) bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum geçersizdir.
• Madde 7.5.a’da yapılmış olan geçersiz bir hamlenin tamamlandığı durumlarda ne yapılacağı açıklanır.

If during a game it is found that an illegal move has been completed, the position immediately before the irregularity shall be reinstated. If the position immediately before the irregularity cannot be determined, the game shall continue from the last identifiable position prior to the irregularity. Articles 4.3 and 4.7 apply to the move replacing the illegal move. The game shall then continue from this reinstated position.

If the player has moved a pawn to the furthest distant rank, pressed the clock, but not replaced the pawn with a new piece, the move is illegal. The pawn shall be replaced by a queen of the same colour as the pawn.

“Oyun sırasında geçersiz bir hamlenin tamamlanmış olduğu belirlenirse konum, kuraldışılığın hemen öncesine getirilir. Kuraldışılığın hemen öncesi belirlenemiyorsa, oyun, belirlenebilen son kuraldışı öncesi konumdan devam eder. Madde 4.3 ve 4.7’e göre, geçersiz hamle yerine başka bir hamle yapılır. Ardından oyun bu düzeltilmiş konumdan devam eder. Bir oyuncu, piyonunu en uzak yataya sürer, saatine basar, fakat piyonu yeni bir taş ile değiştirmezse, hamle geçersizdir. Piyon kendisiyle aynı renkte bir vezir ile değiştirilir.”

Ana kurallarda ‘geçersiz konum’a ilişkin başkaca bir referans yoktur. Ancak ‘Ek A’da, Hızlı Satranç’a ilişkin düzenlemelerde karşımıza çıkar:

A.4.d.  If the arbiter observes both kings are in check, or a pawn on the rank furthest from its starting position, he shall wait until the next move is completed. Then, if the illegal position is still on the board, he shall declare the game drawn.

Hakem, her iki şahın da tehdit altında olduğunu ya da başlangıç pozisyonundan en uzak yatayda bir piyon olduğunu görürse, sonraki hamle tamamlanıncaya kadar bekleyecektir. Ardından, geçersiz konum hala tahta üzerinde ise, oyunu berabere ilan edecektir.

Üzerinde konuşacağımız kural maddelerini böylece hatırladıktan sonra işe koyulalım ve dilerseniz Madde 7.5.a’ya ve EK-A.4.d’nin ilgili bölümlerine bir kez daha yakından bakalım, alt alta ve sırasıyla:

“Bir oyuncu, piyonunu en uzak yataya sürer, saatine basar, fakat piyonu yeni bir taşla değiştirmezse, hamle geçersizdir.”

“… başlangıç pozisyonundan en uzak yatayda bir piyon olduğunu görürse,  sonraki hamle tamamlanıncaya kadar bekleyecektir. Ardından, geçersiz konum hala tahta üzerindeyse…”

Fark ettiniz değil mi? Aynı olgu için iki farklı tanım.

Daha toparlayıcı bir dille söylenirse; terfi yatayına oynanmış ancak kendi renginde yeni bir taşla değiştirilmemiş olan bir piyon için, madde 7.5.a’ da ‘geçersiz hamle’, EK-A.4.d’de ise ‘geçersiz konum’ değerlendirmesi yapılmaktadır. Bunun bir çelişki olduğu açıktır.

Ya da formel mantık ilkeleri kullanılarak: “ a=b ve a=c  ve b≠c => a≠a çelişkidir.”

Her ikisi birden doğru olamayacağına göre, bunlardan hangisi seçilmelidir?  Yani, bu bir geçersiz hamle midir, yoksa geçersiz bir konum mudur?

Elbette ki, ana kurallar (ve mantık kuralları) uyarınca bu bir geçersiz hamledir; oyuncu saatine bastığında ya da kendi bir sonraki hamlesini yaptığında geçersiz olan bu hamle, tamamlanmış olacaktır.

Öyleyse ‘hızlı satranç’ ve ‘yıldırım’da (EK- A4 ve EK-B4’e göre oynanan oyunlarda) son yatayda terfi etmemiş bir piyonla karşılaşıldığı hallerde geçersiz hamle uygulaması mı yapılmalıdır, yani EK- A.4.d düşmüş müdür, oyun berabere ilan edilmeyecek midir?…

Bu sorulara verilecek yanıt, ‘hayır’dır. Özü itibariyle EK- A.4.d, oldukça bilinen, eski bir soruna çözüm getirme girişimidir. Saygıdeğer ve yerinde olan bu girişimin amacı, hakem müdahalesinin sınırlı olduğu ‘hızlı satranç’ ve ‘yıldırım’da, satrancın doğasına aykırı olan bu iki durumun ortadan kaldırılması, oyunun sonlandırılmasıdır.

Kural Komisyonu’nun bu maddenin yazımını düzeltmesi gereklidir. Ancak bu yapılıncaya kadar, hakemler ilgili maddedeki ‘geçersiz konum’ ifadesini dikkate almadan, deyim yerindeyse, üzerini çizerek, tutarlı ve doğru kararlar verebilirler.

Böylece, EK-A.4.d maddesinin yazımının yanlış olduğunu göstermiş olduk. Peki, bitti mi? Korkarım hayır, buzdağının ana kitlesi hala suyun altında duruyor.

İşte onu da bir sonraki yazımızda ele alacak ve biraz daha derine dalmaya çalışacağız.

Görüşmek üzere…

IA Erdem Uçarkuş

 

 

Tehdit Altında İki Şah

5 dakika ve her hamlede 2 saniye eklemeli tempo ile oynanan bir oyunda; 66. Af6+ – gxf6 hamlesinin tamamlanmasından sonra beyaz taşlarla oynayan oyuncu satranç saatini durdurarak siyah taşlarla oynayan oyuncunun gxf6 hamlesiyle geçersiz hamleyi tamamladığını hakeme bildiriyor. Siyah taşlarla oynayan oyuncu da beyaz taşlarla oynayan oyuncunun bir hamle önce Af6 oynayarak geçersiz hamle yaptığını ileri sürüyor. Birden çok masada görev yapan hakem tahtayı inceler. Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun savını geçerli kılarak oyunu bitirir. (1-0)

Örnek olaya baktığımızda hakemin yanlış bir karar verdiğini görüyoruz ne yazık ki.

Hakemin uygulaması

• Hakemin, siyah taşlarla oynayan oyuncunun son hamlesini geçersiz kıldığını örnek olayın gelişiminden anlıyoruz.
• Hakemin, örnek olaydaki uygulamasında oluşan hata, olayı EK-A.4.b ikinci hükmüne göre yorumlayarak oyunu bitirmesidir.

Örnek olayda, hakemin birden çok masada görev yaptığı anlatılmaktadır. EK-B.4 uyarınca EK-A.4 hükümlerinin uygulandığını da bu cümleden anlıyoruz. Öyleyse kuracağımız mantığı ve aradığımız kararı burada yazan kurallara göre oluşturacağız.

Hakemin, karar verme sürecinde, her iki şahın da tehdit altında olduğunu dikkate almadığını görüyoruz. Salt EK-A.4.b ikinci hükmüne göre hareket etmek hakemi yanlış karar vermeye itmiştir. Hâlbuki her iki şahın da tehdit altında olduğu bir konumda hakem kurallar manzumesinin tümünü öne alarak bakmalı ve kararını buna göre oluşturmalıydı.

Her iki şahın da tehdit altında olduğu konuma ilişkin EK-A.4.d de (geçersiz konumun düzeltilmesi) ele alınan maddeye baktığımızda, hakemin karar verme sürecinde “… sonraki hamle tamamlanıncaya kadar bekleyecektir…” emir uygulamasına dikkat edelim. Hakemin her iki şahın da tehdit altında olduğunu gördüğü kaçınılmazdır. Geçersiz hamle uyarısının beyaz taşlarla oynayan oyuncudan gelmesi, oyunun da bu oyuncu tarafından durdurulmuş olması gerekçelerine sığınarak sonraki hamleyi bekleme, sonraki hamleyi görme olanağının kalmadığını hakemin düşündüğünü anlıyoruz. İlk bakışta sonraki hamleyi görme olgusu ortadan kalktığı için kararın bu maddeye sığınılarak verilmesinin de ortadan kalktığı düşünülebilir. Bu yönde bir karara ulaşmayı bu bakış açısıyla anlayabiliriz. Konu ince bir çizgidedir. Kural maddesi yazılırken bu senaryonun da oluşabileceği düşünülmemiş olsa gerek. Ancak biliyoruz ki her durum için kural yazmak olanaklı değildir. FIDE Kuralları önsözünde de buna işaret edilir. (Önsöz kurallar manzumesinin bir parçasıdır)

Bu bakışla örnek olaydaki kararı incelerken IA Erdem Uçarkuş ve IA düzeyinde diğer arkadaşlarımın değerli düşünce ve yaklaşımlarına da başvurdum. (Uçarkuş ile konu üzerindeki çalışmamız telekonferans üzerinden birkaç oturuma sığdı). IA Uçarkuş ile temelde, oyunun sonucu üzerine baştan beri ‘beraberlik ‘diyerek aynı sonucu benimsemiş olmamıza karşın, hakemin bu benimsediğimiz sonuca nasıl ulaşacağı, kararını nasıl bir temele sığdırabileceği üzerinde farklı şeyleri düşündüğümüzü de söylemem gerek. (Görüşlerine başvurduğum diğer arkadaşlarımın bir kısmı da benim gibi düşünürken, bir kısmı da hakemin kararını onadıklarını söylediler bunu da belirtmek isterim.)

Uyarı 1!

• Her iki şahın da tehdit altında olduğu konumun satranç oyununda anlamlı bir konum olmadığını biliyoruz. Oyunun ruhuna ters bir konumdur. Hem EK-A.4.b beşinci hükmü (geçersiz hamlenin düzeltilmesi) hem de EK-A4.d hükmü  geçersiz hamlenin ve geçersiz konumun düzeltilmesine olanak tanıyan bir madde olarak ortaya çıkmıştır.
• EK-A.4.d maddesi, hamlede olan oyuncunun yapacağı hamleyle, geçersiz konumu düzeltebilmesine olanak tanımak anlayışıyla sonraki hamlenin tamamlanmasını öne çıkartır. Maddedeki hükme göre sonraki hamlenin tamamlanmasını beklemenin arkasındaki fikir budur.

Uygulamanın ve oluşacak kararın nasıl olması gerektiğine bakalım.

Doğru uygulama

Siyah taşlarla oynayan oyuncunun 66. hamlesinin tamamlanmasının ardından tahtada ‘geçersiz bir konum’ oluşmuştur. Öncelikle, örnek olayda oyunun kazanılması, kazanç savının dile getirilmesi olanaklı değildir.

• 66. hamlede beyaz taşlarla oynayan oyuncunun hamlesini tamamlamasının ardından, madde EK-A.4.b birinci hükmü uyarınca, hakemin oyunu beyaz taşlarla oynayan oyuncu için kayıp ilan etmesi gerekirdi.
• EK-A.4.b (geçersiz hamlenin tamamlanması ve kayıp) birinci hükmünden ayrı olarak, 66. hamlede beyaz taşlarla oynayan oyuncunun hamlesini tamamlamasının ardından, siyah taşlarla oynayan oyuncu madde EK-A.4.b ikinci hükmü uyarınca kazanç savında bulunabilirdi.
• Oyuncular aralarında anlaşarak geçersiz hamleyi düzeltebilirler ve oyuna bu düzeltme sonunda devam edebilirlerdi.

Bu uygulamaların gerçekleşmediğini örnek olayın gelişiminden anlıyoruz. Örnek olayın gelişimine göre hakeme başvurulduğunda bu olanakların ilk ikisi yitirilmişti. Hakem oyuna müdahale ettiğinde, duruma tanık olduğunda her iki şahın da tehdit altında olduğunu görür.

Uyarı 2!

Oyuncuların aralarında anlaşarak geçersiz hamlenin düzeltilmesine yönelik kural maddesi uygulanırken EK-A.4.b dördüncü hükmü (geçersiz hamleye müdahale edilmezse) gözden ve dikkatten kaçmamalıdır.

• EK-A.4.b beşinci hükmü oyuncuların aralarında anlaşarak geçersiz hamlenin düzeltilebileceğine izin veriyor. Oyuncular bu seçeneği değerlendirirlerse geçersiz hamleyi düzelttikten sonra oyuna devam edebileceklerdir.
• Oyuncuların aralarında anlaşarak geçersiz hamleyi düzeltebilmeleri için, gözden ve dikkatten kaçırılmayacak hükme göre, hakemin geçersiz hamle karşısında bir müdahalesinin olmaması gerekecektir. (Örnek olayda beyaz taşlarla oynayan oyuncunun 66. Af6+ hamlesine rakibinin ve de hakemin bir müdahalesi olmamıştır)
• Kuralın hükmüne göre, siyah taşlarla oynayan oyuncu kendi hamlesini yaptığı için, beyaz taşlarla oynayan oyuncu aralarında anlaşabilselerdi 66. Af6+ hamlesini düzeltebilecekti. Bu hamlenin kurallara uygun bir hamle olarak tamamlanmasından sonra oyun devam edebilecekti.

Şimdi yeniden kuralın nasıl uygulanacağına dönelim.

• Hakem kurala göre her iki şah da tehdit altındaysa oyunu berabere bitireceğini düşünecektir. Ancak bunun bir kurala dayandırması gerektiğini düşünmesi gerekir. Çünkü ilgili kural maddesi (EK-A.4.d) “… iki şahın da tehdit altında olduğunu….. görürse…” demektedir. Hakemin bu olaya tanık olması istenir. Hakem olaya tanık olmamıştır, burada öne çıkartıldığı gibi olayın gelişimini görmemiştir (görseydi zaten madde hükmünün gereğini yapması beklenirdi ve böyle bir senaryo da geliştirilmezdi).
• Bu durumda hakemin bu konuma nasıl ulaşıldığını oyunculara sorarak çözüm yoluna gitmekten başka çıkar yolu yoktur.
• Oyuncular ulaşılan konumu hakeme anlatırlar ve hakem de bu konuma nasıl ulaşıldığını ‘görmüş olur.’
• Hakem kararını beraberlik (1/2-1/2) olarak verir. Kuralın özüne dayalı olarak; 66. Af6+ hamlesiyle her iki şah da tehdit altında kalmıştır. Sonraki hamle de siyah taşlarla oynayan oyuncunun gxf6 hamlesidir. Bu hamleyle beraberlik vermek olanaklıdır.

Şu sorunun yanıtı da gerekli: “… oyuncular, hakemin bu konuma nasıl ulaşıldığı yönündeki sorgulamasına olumlu yanıt veremeyerek konumu gösterememeleri durumunda nasıl davranılacaktır?” Bu sorunun yanıtı, IA Uçarkuş’un deyişiyle, hakemin ‘ferasetiyle’ (anlayışı, sezişi) verilebilecektir. Bu konuma ulaşmada başka türlü bir yolun olmadığını hakem sezecek ve bir anlayışa sığdıracaktır. Sonuç beraberlik. (1/2-1/2)

Farklı Bakış: “… oyuncular, hakemin bu konuma nasıl ulaşıldığı yönündeki sorgulamasına olumlu yanıt veremeyerek konumu gösterememeleri durumunda nasıl davranılacaktır?” Çözüm yolunun şöyle olabileceğini düşünüyorum. (Bu noktada IA Uçarkuş farklı bir bakışa gerek olmadığını, başkaca bir düşünce yolunu benimsemediğini ‘hakemin feraseti’ kavramını o nedenle öne çıkarttığını bildirmişti.)

Oyuncular hakemin sorgulaması sonrası pozisyonu gösterememesi durumunda hakem ‘feraset’ göstermek yerine somut gösterge ararsa;

• Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun kazanç savını reddederek oyunu devam ettirebilir.
• Oyuncular hakemin neden böyle bir karar verdiğini sorabilirler. Hakem istemi, savı geri çevirirken kararının kısa gerekçesini belirtebilir. (Sadece devam edin demek doğru değildir.“…Şu nedenden dolayı isteminizi red ediyorum, lütfen devam ediniz…”) Bunda bir sakınca yoktur. Madde 11.9 hükmü uyarınca, hakemin, kararını destekleyen kısa bir açıklama yapması gerekecektir. Hakem, örneğin “… kurallar bu geçersiz konumdan kurtulabileceğiniz yönünde düzenlenmiştir. Bunu sağlayabilirsiniz…” gibi, benzer bir yaklaşımla istemi neden geri çevirdiğine açıklık getirebilir.
• Hakemin beyaz taşlarla oynayan oyuncunun kazanç savını geri çevirerek oyunu devam ettirme kararının ardından; örnek olayın gelişimi ve bu olayda sınırlı olmak üzere, oyuncu/oyuncular, kuralı biliyorsa/biliyorlarsa, ortaya çıkan geçersiz konumdan kurtulabileceklerdir.
• Örnek olayın gelişimi 66. hamleyle sınırlı olduğu için oyuncular aralarında anlaşmaları durumunda geçersiz hamleyi düzeltebileceklerdir (kural geniş zamanda yazılmıştır. Oyuncuların aralarında anlaşmaları için kaçıncı hamlede olduklarının bir sınırı yoktur).
• Örnek olayın gelişimine göre, EK-A.4.d hükmüne uyarak, hamlede olan beyaz taşlarla oynayan oyuncunun yapacağı 66. hamleyle,
• Oyuncu ortaya çıkan geçersiz konumu ortadan kaldıracak bir hamle yapmışsa (Ve7 veya Şh3 gibi) oyun bu aşamadan devam edecektir.
• Oyuncunun hamlesi geçersiz konumu ortadan kaldıran bir hamle değilse hakem oyunu beraberlikle bitirecektir. (½– ½ )

IA&IO Tahsin AKTAR

Şg1’den Rok

90 dakika her hamlede 30 saniye eklemeli tempoyla oynanan bir oyunda diyagrama göre hamleler şöyle gelişmiştir. 1.e4 e5 2.Af3 d6 3.Fd3 Af6 4.Şg1

Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun Şg1 hamlesini tamamlamasının ardından, siyah taşlarla oynayan oyuncu satranç saatini durdurarak hakeme işaret eder. Hakeme, rakibinin, son hamlede Şg1 oynadığını ve geçersiz bir hamle yaptığını bildirir. Bu başvuru üzerine masada görevli hakem her iki oyuncunun da notasyon kağıtlarını inceler. İleri sürüldüğü gibi beyaz taşlarla oynayan oyuncunun son hamlede geçersiz bir hamle yaptığını görür. Hakem şahı yeniden başlangıç karesi olan e1’e getirir. Geçersiz hamleden kaynaklanan 2 dakika zaman cezasını uygular. Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun saatini çalıştırır ve masadan ayrılır.

Beyaz taşlarla oynayan oyuncu bu kez Şf1 oynayarak hamlesini tamamlar. Siyah taşlarla oynayan oyuncu satranç saatini tekrar durdurarak hakeme işaret eder. Hakeme, rakibinin, son hamlede bu kez Şf1 oynadığını ve yeniden geçersiz bir hamle yaptığını, kurala göre oyunu kazandığını ileri sürer (madde 7.5.b/ikinci geçersiz hamle). Hakem notasyon kağıtları üzerinden oyunu yeniden inceler ve ileri sürüldüğü gibi yeniden geçersiz bir hamle yapılmadığına hükmeder. Hakem, Şf1 hamlesiyle oyuna devam edileceğine hükmederek siyah taşlarla oynayan oyuncunun saatini çalıştırarak masadan ayrılır. Siyah taşlarla oynayan oyuncu hakemin otoritesine güvenir ve itirazını sürdürmez. Oyun bu hamleden devam eder. Sonunda siyah taşlarla oynayan oyuncu oyunu kaybeder (1-0).

Örnek olaya göre yanlış bir uygulamayla karşı karşıyayız. Masadaki hakemin uygulamasında çok önemli bir hata vardır. Oyunun sonucunun (1-0) olarak tescil edilmiş olmasıyla yapılan hata, belki de, oyunun sonucunu etkileyen bir hata olarak karşımızda durmaktadır. Kurallar ışığında uygulamayı inceleyelim.

Hakemin Uygulaması

• Siyah taşlarla oynayan oyuncunun işareti üzerine masaya gelen hakem, notasyon kağıtlarını inceleyerek, oyuncunun ileri sürdüğü gibi, geçersiz hamleyi görmüş ve kural uygulamasını yerine getirmişti. Bunun yanında, madde 4.7.b’ye uygun olarak, kural maddesinin tüm gerekleri sağlanmamıştı.
• Hakemin bu uygulamasından yapılanın geçersiz bir hamle olduğunu, salt madde 3.8.a’nın (Şahın hareket etmesi) ihlali olarak düşündüğü anlaşılmaktadır.
• İkinci başvuruda da benzer davranışla yine notasyon kağıtları üzerinden durumu incelemiş, ilk uygulamasında madde 4.7.b’ye uygun olarak oyunun devamını sağlamadığından, Şf1 hamlesini madde 3.8.a’ya uygun geçerli bir hamle kabul ederek oyunun devamına karar vermişti.

Örnek olayın gelişiminden böyle olduğunu anlıyoruz.

Hakem, ilk başvuruda doğru (ancak eksik) uygulama yaparken, oyunun madde 4.7.b hükmüne göre devamını sağlamadığından, belki de oyunun sonucunu etkileyen önemli bir hata yapmıştır.

Siyah taşlarla oynayan oyuncu da, madde 7.5.b ye sığınarak, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun Şg1 geçersiz hamlesinden sonra rok yapmak zorunda olduğunu ileri sürerek Şf1 hamlesinin de geçersiz olduğunu savunarak oyunu kazandığını söylemektedir. Bu savıyla oyuncunun kuralı iyi bilmediği anlaşılmaktadır. Doğru uygulamada bunların yanıtını görelim.

Doğru uygulama

• Oyuncun, rakibinin geçersiz bir hamle yaptığını ileri sürdüğü başvurusu üzerine notasyon kağıtlarından yararlanarak sav ‘inceleme masasında’ incelenir.
• İleri sürüldüğü gibi, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun son hamlede Şg1 oynadığının ve saati de durdurduğunun saptanması üzerine, masada görev yapan hakemin de yaptığı gibi, madde 7.5.a (geçersiz hamlenin tamamlanması) hükmüyle geçersiz hamle kuralının uygulaması yerine getirilir.
• Madde 7.5.a hükmünün uygulamasından ayrı olarak, madde 4.7.b de belirtildiği gibi, hamle henüz yapılmamıştır. Kuralın hüküm maddesi, oyuncunun, rok yapmak amacıyla şahı iki kare hareket ettirmiş olduğunu peşinen kabul etmektedir.
• Kurala göre; oyuncu şahı g1 karesine elinden bıraktığı anda hamle henüz yapılmamıştır. Örnek olayda, oyuncunun, bu yöne geçerli bir rok yapma olanağı bulunduğundan, başka bir hamle yapma hakkı yoktur.
• Geçersiz hamle yapıldığına ilişkin ilk başvuruda madde 7.5.a hükmüne göre uygulama yapıldıktan sonra hakemin masadan ayrılmaması beklenir. Hamle, bir ‘rok’ hamlesi olarak değerlendirilmelidir.
• Oyuncunun bu hamlede böyle bir hamle yapma olanağının olmadığı, madde 4.7.b hükmüne göre ‘rok’ yapması gerektiği bildirilir.
• Oyunun, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun tamamlayacağı, rok hamlesiyle devam etmesi gerekecektir.
• Belli ki beyaz taşlarla oynayan oyuncu kuralı iyi bilmemektedir. Oyuncunun, hakeme, bu hamleyi neden yapamayacağını soracağını düşünelim (bunu sorması da çok doğaldır). Hakem madde 11.9 uyarınca kısa bir açıklama yapmak durumundadır. Hakemin, kurala göre oyuncunun başka hamle yapma olanağı olmadığı için, bu hamlenin bir rok hamlesi olduğunu söylemesi yeterlidir.
• Örnek olaydaki uygulamayla sınırlı olmak üzere; madde 11.9 (kuralların bir kısmının açıklanması) uyarınca kuralın kısaca söylenmesinin yanında, (o-o) hamlesinin, tahtada hakem tarafından gösterilmesi de yanlış bir uygulama olmayacaktır.

Uyarı 1!

• Oyuncuların başvurusu veya hakemin gerek görmesi durumunda oyunun incelenmesi gerekiyorsa, salt notasyon kağıtları üzerinden bakarak bir inceleme yapılması doğru değildir. İşlemin ‘inceleme masasında’ birinci hamleden itibaren yapılması doğru uygulamadır. Örnek olayda, oyuna henüz yeni başlanmış olduğu düşünüldüğünde, hakemin salt notasyon kağıdı üzerinden inceleme yapmış olması anlaşılabilir bulunmaktadır.
• Oyuncunun, beklenen rok hamlesini tamamlayıncaya kadar geçecek sürede, yapabileceği olası başka geçersiz hamleler ‘hamle’ olarak değerlendirilmez. Uygulanan bu ceza ‘Disiplin Cezası’ niteliğindeki cezalardan değildir. Kural maddesinin ortaya koyduğu bir cezadır.
• Hamle tamamlanmadan, aynı hamlede, yeniden, oyundan kaynaklanan ve kuralarla ortaya konulan başkaca cezalar uygulanamaz. Ancak, masada gelişen duruma, olaylara göre o hamlede hakem oyuncuya/oyunculara başkaca disiplin cezaları uygulayabilecektir.

Örnek olayı genişletelim.

Oyun bu hamleden devam eder. Sonunda siyah taşlarla oynayan oyuncu oyunu kaybeder (1-0). Oyuncunun antrenörü, oyunu analiz ederken, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun dördüncü hamlesinde oyuna iki kez müdahale edildiğini ve yaşanılanları öğrenir. Antrenör, İtiraz süresi aşılmadan başhakeme başvurur. Başvurusunda; hakemin, dördüncü hamlede madde 4.7.b hükmüne göre davranmadığını, kural ihlali yapıldığını bu nedenle de oyunun iptal edilerek yeniden oynanması gerektiğini dile getirir.

Başhakemin Uygulaması

Siyah taşlarla oynayan oyuncunun antrenörünün ‘oyunun iptali’ istemiyle yaptığı itiraza başhakemin yaklaşımını ele alalım. Başhakem, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun oyunu kazanmasına ve notasyon kağıtlarının imzalanmış olmasına karşın, madde 11.10 (karara itiraz hakkı) hükmü uyarınca başvuruyu inceleme gereği duydu.

Başhakem;

• Başvuruyu doğru dinleyerek doğru adım atabilmeli,
• Masada görev yapan hakemi dinleyerek nasıl bir uygulama yaptığını öğrenmeli,
• Gerekirse oyunculardan oyunun gelişimini sorgulamalı,
• Notasyon kağıtlarını da incelemeli. İleri sürüldüğü gibi, madde 4.7.b nin gereklerinin tam olarak yerine getirilip getirilmediğini de görmeli,

Başhakem yaptığı inceleme sonunda, madde 4.7.b nin gereklerinin tam olarak yerine getirilmediğini görerek, oyunun iptal edilerek yeniden oynanması istemini reddeder. Ama kural ihlalini kabul eder. Başhakem masada alınan (1-0) sonucunu bozar. Madde 4.7.b uygulamasına göre, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun tamamlayacağı rok hamlesiyle dördüncü hamlesinden itibaren oyuna devam edilmesi gerektiği kararını verir.

Başhakem bu kararıyla bu kez kendisi kural ihlali yaparak oyuna yeni bir boyut kazandırmıştır. Madde 5.1.a-b (oyunun sona ermesi) uyarınca oyun (1-0) sonucu elde edildiğinde o anda derhal sona ermiştir. Bu nedenle öncesinde ortaya çıkan, geçersiz hamle gibi bir nedenle, o hamleye döndürülerek, oyun devam ettirilemez. Başhakemin (1-0) sonucunu tescil etmesi gerekirdi.

Uyarı 2!

Genişletilmiş örnek olay senaryosunun sonucundan ayrı olarak, oyunun bir yerinden oyuna devam edilmesi gerekecekse;

• Masada elde edilen oyun sonucunu bozarak oyunun bir yerinden oyuna devam edilmesi kararını vermek her zaman kolay olmayacaktır. Oyun henüz açılış hamleleriyle sürmekteyken bu kararı vermek ve uygulamak kolay olacaktır.
• Oyunun daha ileri aşamalarında verilecek benzer kararlarda; oyuna üçüncü kişilerin, analiz programlarının, bilgisayarın karışabileceğini, oyuncuların oyunun analizini yaparak başka kaynaklardan doğru hamleleri edinilebilecekleri unutulmamalıdır.

IA&IO Tahsin AKTAR

Oyunun Sonucu: Beraberlik

‘5.2.c mi yoksa 9.2.b mi?’

Oyun sırasında, beyaz taşlarla oynayan oyuncu, rakibine, üç hamle tekrarı olduğunu söyler. Siyah taşlarla oynayan oyuncu da bunu gördüğünü bildirerek berabere sonucunu kabul eder. Sonucu bildirmek için hakeme işaret ettiklerinde yan masada oynayan oyuncu fil hamlesiyle oyunun devam edebileceğini söyler. Beyaz taşlarla oynayan oyuncu fil hamlesini yaparak oyuna devam eder. Siyah taşlarla oynayan oyuncu da karşılık vererek oyunu sürdürür.

Hakem de masaya gelir ve neden işaret ettiklerini sorar. Siyah taşlarla oynayan oyuncu yaşadıkları durumu özetler. Hakem oyuna karışmaz ve oyun devam eder. Sonrasında beyaz taşlarla oynayan oyuncu oyunu kazanır. (1-0) Siyah taşlarla oynayan oyuncunun antrenörü durumu başhakeme anlatır, üç hamle tekrarı olduğunu, hakemin oyunu devam ettirdiğini bildirerek sonuç üzerinde itiraz eder.

Başhakem notasyon kağıdını kontrol ederek ileri sürüldüğü gibi üç hamle tekrarı olduğunu görür ve masadaki hakemin aldığı sonucu değiştirerek beraberlik sonucunu tescil eder. (½- ½ ) Bunun üzerine beyaz taşlarla oynayan oyuncunun antrenörü yazılı başvurarak masadaki sonucun değiştirilemeyeceğini ileri sürerek itiraz eder. Başhakem kararının değişmeyeceğini, beraberlik sonucunu tescil ettiğini bildirir. Başvuru itiraz kuruluna ulaşır.

Örnek olayda yaşananlara göre, aşama aşama gelişen olay karşısında hakem uygulamaları, başhakem kararları, kuralların ne dediğini gözden geçirmek gerekecek. İlk adımdan itibaren yanlışlıklarla dolu bir örnek olay var karşımızda. Kurallar ışığında uygulamayı inceleyelim.

Hakemin Uygulaması

• Oyuncuların işareti üzerine masaya gelen hakem neden işaret edildiğini sorar.
• Oyuncular gelişen durumu özetlediklerinde, hakemin, oyunu madde 5.2.c uyarınca derhal bitirmesi gerekirdi.
• Oyun süresince madde 12.2 ye göre davranması beklenirdi/gerekirdi.
• Yan masadan oyuna karışarak hamle söyleyen oyuncuya da madde 12.9 uyarınca ceza vermesi beklenirdi.

Örnek olayın gelişiminden hakemin kararının ve uygulamasının böyle olmadığını anlıyoruz.

Başhakemin Uygulaması

Siyah taşlarla oynayan oyuncunun antrenörünün oyunun sonucu üzerine itirazı söz konusudur. Başhakem, masada bitmiş bir oyuna yapılan itiraz durumunda yapacağı uygulamanın şöyle olması beklenirdi.

• Esas olarak başvuruyu yazılı biçimde almalıydı,
• Masada görev yapan hakemi dinleyerek gelişmeyi not almalıydı,
• Oyuncularla da ayrıntılarda hiçbir şey kalmadan görüşmeliydi,

Başhakem masada görev yapan hakemlerin verdiği kararları değiştirebilir. Çünkü verilen her karar başhakem adına verilmekte, yapılan her uygulama başhakem adına yapılmaktadır. Bu uygulamayla oyun sonucu değiştirilerek itiraz başvurusu sonuçlandırılmış olurdu. Başhakemin kararının ve uygulamasının da ne yazık ki böyle olmadığını, örnek olayın gelişiminden anlıyoruz. Başhakem, salt kendisine yapılan başvuru karşısınnda hem de sadece notasyon kağıtlarını inceleyerek masadaki oyun sonucuna ilişkin kararı bozarak yeni bir sonuç açıklaması hatalı bir karardır.

Genel ve doğru uygulama

Madde 9.2.b kapsamında ileri sürülen sav üzerine hakem önce şekil koşullarını, şekil koşulları uygunsa uygulama koşullarını inceleyecektir. Örnek olayın gelişimine bakacak olursak bu süreçlerin oluşmadığı görülür.

Başhakeme yapılan itiraz sonrası üç hamle tekrarıyla oyunun sonucunu değiştirmek çok özellikli bir durumdur. Başhakem masada görev yapan hakemi dinlerken kendisine böyle bir başvuru olup olmadığını doğru biçimde öğrenmelidir. Masada böyle bir başvuru yoksa sonradan yapılacak itiraz durumunda böyle bir savda bulunulması kuralın özüne ve ruhuna aykırıdır.

Başhakem;

• Ancak ve ancak, masada ileri sürülen üç konum savı üzerine, yapılan inceleme sonucuna hakemin bu yönde verdiği/vermediği karar karşısında yapılacak itirazı değerlendirmek üzere yeniden inceleme yapabilir.

Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun geçerli hamlesiyle oyunu kazandığı anda oyun derhal sona ermiştir. (Oyun 5.1.a-b, 5.2.a-b-c uyarınca bittikten sonra bir itiraz kapsamında yeni bir de değerlendirme yapılamayacaktır. Örnek olayda beyaz taşlarla oynayan oyuncunun oyunu kazandığı belirtilmektedir.)

‘Derhal sona erme’ kavramı şöyle anlaşılmalıdır: Oyun 5.1.a-b, 5.2.a-b-c uyarınca bittikten sonra, oyun sırasında, önceden oluşmuş durumlar dikkate alınmamalıdır. (Geçersiz hamle başvurusu, üç konum, 5 hamle gibi benzer başvurular bu anlamda dikkate alınmaz.)

Tekrarlanmış konum

• Tekrarlanmış konum savında bulunan oyuncu, sonucun berabere olması yönünde hakeme başvurur.
• Hakem şekil koşulları uygunsa başvuruda ileri sürülen sav doğrultusunda uygulama koşullarını inceler.
• Bunun için notasyon kağıtlarından yararlanarak bu amaçla düzenlenmiş satranç tahtası üzerinde oyunu inceler. İnceleme sonunda oyun sonucu üzerinde bir karara varır.
• FIDE Satranç Kuralları madde 9.2.a.b ile ilgili inceleme süreci kısaca böyle işler.

Uyarı!

• Masada üç konum tekrarını gören oyuncular da, hakeme başvurmadan, bir inceleme yapılmadan, berabere sonucunu kabul edebilirler.
• Bu durumda oyun derhal beraberlikle sona erecektir.
• Hakeme başvurularak sav incelemeye alındığında da, rakip oyuncu inceleme süreci içinde beraberlik sonucunu kabul ettiğini hakeme bildirdiğinde inceleme derhal sona erecek, oyun beraberlikle bitecektir. Oyun madde 5.2.c uyarınca beraberlikle sonuçlanacaktır.
• 9.1.a uyarınca, oyuncuların belli bir hamleden önce anlaşarak berabere yapamayacakları yarışma yönergesiyle belirlenmişse, uygulama farklı olacaktır. Örnek olayda bu yönde bir kısıtlama olmadığı için farklı uygulama burada ele alınmadı.
• Örnek olaydan ayrı olarak, hakem, notasyon kağıdını kontrol ederek ileri sürüldüğü gibi üç konum tekrarının varlığını görmeye çalışmamalıdır. Bunun için notasyon kağıtlarından yararlanarak bu amaçla düzenlenmiş satranç tahtası üzerinde oyun incelenir.

Sonuç

Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun geçerli son hamlesiyle oyunu kazandığı anda oyunun derhal sona erdiği düşünülse de, örnek olayda, oyuncular hamle tekrarı olduğunu görmüş, hakeme başvurmadan, bir inceleme yapılmadan, berabere sonucunu kabul etmişlerdi. İşte tam burada madde 5.2.c hükmüne göre oyun derhal sona ermiş olmalıydı.

O nedenle de burada madde 9.2.b uyarınca tekrarlanmış konum beraberliği değil, oyuncular oyun sırasında aralarında anlaştıkları için madde 5.2.c uyarınca beraberlik oluşmuştur. Başhakem, oyunun o aşamasına dönerek, oyunun sonucunu (½- ½) olarak belirlemesi gerekecekti. Oyuncular oyunun o aşamasında berabere sonucunu kabul etmemiş, bu yönde bir uygulama yapılmamış olsaydı beyaz taşlarla oynayan oyuncunun geçerli son hamlesiyle kazandığı oyunun sonucu (1-0) olarak tescil edilmesi gerekecekti.

İtiraz kuruluna giden durumun kurul tarafından nasıl ele alınması gerektiği başka bir yazının konusu olacaktır.

IA&IO Tahsin AKTAR

 

İkinci Geçersiz Hamle

90 dakika ve ilk hamleden itibaren 30 saniye eklemeli tempoyla oynanan bir oyunda 15. hamlede beyaz taşlarla oynayan oyuncu geçersiz bir hamle yapıyor. Bu durum, hakem ve siyah taşlarla oynayan oyuncu tarafından fark edilmiyor, oyun bu şekliyle devam ediyor.

25. hamlede beyaz taşlarla oynayan oyuncu yeniden geçersiz bir hamle yapıyor. Bu kez hakem tarafından konum düzeltilip gereken uygulama yapılarak oyuna devam ediliyor.

Siyah taşlarla oynayan oyuncu 45. hamlesinde, notasyon yazmadığı için, uyarı cezası alıyor. Bu hamleden sonra beyaz taşlarla oynayan oyuncu da eksik yazılan hamlelerin yazımının doğruluğunu denetlemek için satranç saatini durduruyor. Hakem, oyuncunun satranç saatinin durdurulmasını kabul edilebilir bir gerekçeye dayandırmadığı için, oyuncuya 2 dakika zaman cezası uyguluyor.

50. hamleye gelindiğinde beyaz taşlarla oynayan oyuncunun 15. hamledeki geçersiz hamlesi fark ediliyor. Hakem, madde 7.5.b uyarınca beyaz taşlarla oynayan oyuncu için kayıp ilan ediyor. (0-1) Bu sonuca beyaz taşlarla oynayan oyucu itiraz ediyor, ancak hakemin kararı değişmiyor.

Örnek olayın gelişimine göre hakemin yanlış karar verdiğini görüyoruz.

Hakemin uygulaması

• Hakem beyaz taşlarla oynayan oyuncunun 15. hamledeki geçersiz hamlesini görmüyor. Rakip oyuncudan da bu yönde bir sav ileri sürülmüyor. Oyun devam ediyor.
• Beyaz taşlarla oynayan oyuncu 25. hamlede bir kez daha geçersiz hamle yapıyor ve bu kez madde hükmü uygulanıyor.
• Siyah taşlarla oynayan oyuncunun, 45. hamlesinde, notasyon yazmadığı için uyarı cezası aldığı, senaryodan, hakemin doğru bir uygulaması olarak anlaşılıyor. (Hakem oyuncuya, notasyon yazmadığı için ceza vermeden önce, muhakkak ki, oyuncuyu defalarca sözlü olarak uyarmıştır.)
• Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun da satranç saatini durdurması hakem tarafından kabul edilmiyor . Bu davranış karşısında 2 dakika zaman cezası uyguladığı yine senaryodan hakemin doğru bir uygulaması olarak anlaşılıyor.
• Bir süre sonra, 50. hamlede, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun 15. hamlede de geçersiz hamle yaptığı saptanıyor.
• Hakemin madde 7.5.b uyarınca ikinci kez geçersiz hamle yapıldığını görerek beyaz taşlarla oynayan oyuncuya kayıp verdiğini örnek olayın gelişiminden anlıyoruz.
• Örnek olayın gelişiminden, hakemin, 25. hamlede gördüğü veya ileri sürülen geçersiz hamlenin uygulamasında, oyunu baştan sona inceleme masasında analiz değerlendirmesini yapmadan, son hamlede gördüğü veya ileri sürülen geçersiz hamleyi düzeltmekle yetinerek geçersiz hamleye hükmetmiş olduğunu anlıyoruz. Bu da formasyon olarak hakemin bir başka eksikliği olarak dikkati çekmektedir.

Uyarı! Bir geçersiz hamle savı ileri sürüldüğünde, oyunun o sırada kaçıncı hamlesinde olduğuna bakılmaksızın, oyunun baştan sona incelenmesinde üstün yarar vardır.

Doğru uygulama

• Gerçekte, eylem olarak, oyunda iki kez geçersiz hamle yapılmış olduğu savı ileri sürülebilir. Ancak; geçersiz hamle olgusunu düzenleyen madde 7.5.a hükümlerine göre “… konum geçersiz hamlenin hemen öncesine getirilir….. ardından oyun bu düzeltilmiş konumdan devam eder…”  denilerek uygulama konusunda …. hemen öncesine getirilerek devam edileceği…. yönünde bir hüküm oluşturulmuştur.
• Eylem olarak 15. hamlede oluşan geçersiz hamlede kuralın özünde ortaya çıkan bu hüküm doğrultusunda uygulama yapılsaydı oyun bu hamleden devam edecekti. Dolayısıyla, bu hükme göre, 15. hamleden sonraki hamleler yok hükmünde olacaktır.

Hakem;

** oyunu 15. hamleye döndürerek geçersiz hamle uygulaması yapacak,

** satranç saatini 15. hamleye göre yeniden ayarlayacak,

** oyun 7.5.a nın tüm gerekleri yerine getirilerek (madde 4.3 ve 4.7’ye göre,    geçersiz hamle yerine başka bir hamle yapılarak) oyunu devam ettirecektir.

• Bu uygulamada 15. hamleden sonraki tüm sonuçlar ortadan kalktığı için 25. hamlede geçersiz hamleye karşı verilen zaman cezası da ortadan kalkacaktır.
• 45. hamlede siyah taşlarla oynayan oyuncuya, sergilediği tutum nedeniyle, (notasyon yazmadığı için) hakem tarafından bir disiplin cezası uygulanarak uyarı cezası verilmişti. 15. hamleye dönüldüğü için disiplin cezası niteliğinde olan bu ceza ortadan kalkmayacaktır. Ceza, uygulamadaki sonuçları itibariyle, kalıcı olacaktır.
• Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun satranç saatini durdurması karşısında hakemin uyguladığı zaman cezası da disiplin cezası niteliğindedir. Bu ceza da ortadan kalkmayacak, uygulamadaki sonuçları itibariyle, kalıcı olacaktır.
• Disiplin cezasında yapılan uygulamayla 25. hamlede verilen zaman cezasının ortadan kalkması uygulaması birbiriyle karıştırılmamalıdır.
• Ancak, yine de, 15. hamleye dönüldüğü için satranç saatinin yeniden ayarlanması sırasında, kural uygulamaları veya disiplin cezaları kapsamındaki zaman cezalarının dikkate alınıp alınmayacağı kararına bazı çevrelerce ‘göreceli bir karar’ olarak yaklaşılmaktadır.

IA&IO Tahsin AKTAR